Yaklaşık 12 bin yıl öncesine tarihlenen bu yerleşimde ortaya çıkarılan dünyanın ilk ev maketi ise bugün Diyarbakır Müzesi’nde ziyaretçilerini karşılıyor.
Ergani ilçe merkezine 7 kilometre mesafede, Ergani Ovası’nın kuzeyinde yer alan Çayönü Tepesi; Anadolu, Yakındoğu ve Levant coğrafyasındaki Neolitik kültür tarihine ışık tutan eşsiz bir arkeolojik alan. Neolitik Dönem’in en erken evrelerinden itibaren iskan edilen bu yerleşim, dünya kültür tarihi açısından “anahtar” niteliğinde.
Kazılar, 1964 yılında İstanbul Üniversitesi’nden Prof. Dr. Halet Çambel ile Chicago Üniversitesi’nden Prof. Dr. Robert John Braidwood’un öncülüğünde başladı. 1987-1992 arasında Prof. Dr. Mehmet Özdoğan’ın yürüttüğü çalışmaları, 2015-2023 döneminde Prof. Dr. Aslı Erim-Özdoğan devraldı. Bugün kazılar, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nden Doç. Dr. Savaş Sarıaltun başkanlığında sürdürülüyor.
Dünyanın en eski ev modeli
Kazılarda sayısız eser gün yüzüne çıkarılırken, en dikkat çekici parçalardan biri hiç şüphesiz dünyanın bilinen en eski ev maketi. Çayönü’nde ortaya çıkarılan bu maket, dönemin insanlarının hem mimari becerilerini hem de planlama alışkanlıklarını ortaya koyuyor.
Kazı Başkanı Doç. Dr. Savaş Sarıaltun, Çayönü’nün mimari açıdan oldukça özgün bir yerleşim düzenine sahip olduğunu vurgulayarak, “Burası, hücre planlı yapıların bulunduğu ayrıcalıklı bir alan. Yapılar birbirinin önünü kapatmıyor, küçük sokak aralıkları bırakılarak sıralanıyor. Üstelik dönemin insanlarının mülkiyet ve komşuluk algısının gelişmiş olduğunu anlıyoruz” dedi.
Sarıaltun, yerleşimde taş merdiven kalıntılarına da rastladıklarını ve bunun dünyanın bilinen en eski merdivenlerinden biri olduğunu aktardı: “Bugün bile mimarların hayranlıkla baktığı bir subasman seviyesi var. Evlerin çevresinde kaldırıma benzeyen düzenlemeler yapılmış. Hücre biçimli yapılar arasında tahıl ambarları ve bodrum katları olan tek odalı, düz damlı evler görülüyor. Çayönü, Anadolu taş mimarisinin en erken örneklerini barındırıyor.”
17 maketten en sağlamı Diyarbakır’da
Çayönü’nde bugüne kadar toplam 17 ev maketi bulunmuş. Ancak bunlar arasında en sağlam ve en iyi korunmuş olan, şu anda Diyarbakır Müzesi’nde sergileniyor. Sarıaltun’a göre bu maket, Neolitik insanın mimari tasarım anlayışını anlamamız açısından eşsiz bir kaynak: “Ev maketleri, gerçek yapılarla birebir ölçülere çok yakın. Üç farklı ihtimal üzerinde duruyoruz; bir ritüel nesnesi, bir oyuncak ya da bir tasarım modeli olabilir. Ama şunu net söyleyebiliriz ki, dönemin insanları yapacakları yapıları önceden planlıyorlardı.”
Diyarbakır’ın arkeolojik mirası
Diyarbakır Müze Müdürü Müjdat Gizligöl de, müzenin köklü tarihine dikkat çekerek şunları söyledi: “1934 yılında kurulan müzemiz, Türkiye’nin en eski ve en zengin koleksiyonlarından birine sahip. O tarihten bu yana Diyarbakır’da 50’den fazla kazı çalışması yürütüldü. Çayönü ise bilimsel yöntemlerle yapılan ilk kazılardan biri ve Neolitik dönemin en önemli buluntularını barındırıyor. Arkeoloji salonumuzda sergilenen ev maketi, Çayönü halkının yaşam biçimine dair kapı, pencere ve çatı gibi detaylara kadar pek çok bilgi veriyor.”
12 bin yıllık geçmişiyle Çayönü ve onun küçük ama anlamlı maketi, insanlığın yerleşik hayata geçiş yolculuğunu anlamak için paha biçilemez bir miras olarak ziyaretçilerini bekliyor.
