Haburman Köprüsü: 1198-1199’da Necmeddin Alpi’nin kızı Zübeyde Hatun inşa ettirmiştir
Eser, çok gözlü, sivri kemerli ve yolunun düz olduğu köprüler grubuna girer. Çermik ilçesinde bulunan Haburman Köprüsü, Ergani- Siverek kervan yolunda Sinek Çayı üzerine inşa edilmiştir. Kitabesine göre, 595/1198-1199 tarihinde Necmeddin Alpi’nin kızı Zübeyde Hatun tarafından yaptırılmıştır.
Bânisi kadın olan tek köprü
Bu köprülerin çoğu sultanlar tarafından yaptırılmıştır ve bânileri erkektir. Bânisi kadın olan tek köprü, Necmettin Alpi’nin kızı Zübeyde Hatun tarafından yaptırılan Çermik Haburman Köprüsü’dür.
Üç gözlü, sivri kemerli, yolu dik olan köprünün sivri kemerli orta gözü büyük ve yüksek tutulmuş; yanda bulunan iki göz ise boşaltma gözleri olduğundan daha küçük yapılmıştır. Bu açıdan köprü, ana gözlü köprülerin özelliğini gösterir.
Diyarbakır il sınırları içerisinde bulunan köprüler
Diyarbakır il sınırları içerisinde bulunan köprüler; On Gözlü Köprü, Malabadi Köprüsü, Haburman Köprü, Sinek I Köprüsü, Sinek II Köprüsü, Kara Köprü, Halilviran Köprüsü, Ambar Çayı Köprüsü, Devegeçidi Köprüsü, Sancak Köprüsü, Çüngüş Köprüsü, Kalemdan Köprüsü, Hoşan Deresi Köprüsü, Atak Köprüsü, İskele Köprüsü, Yiğityolu Köprüsü, Hüseyin Ağa Köprüsü, Koki Köprüsü, Gabon Köprüsü, Üçlü Köprü I, Üçlü Köprü II, Dilaver Köprüsü, Goderni Taş Köprü, Şeytanderesi Köprüsü, Serdi Köprüsü, Feyter Köprüsü ve Taşhelvası I, II, III köprüleridir.
On Gözlü Köprü: 1065 tarihinde inşa edilmiştir
On Gözlü Köprü, doğu ve güneydoğudan gelen orduların, yolcuların ve kervanların Diyarbakır’a ulaşmak için kullandıkları tek ve alternatifsiz köprü idi.
Dicle veya Silvan Köprüsü de denen eser, 10 adet göze sahip olduğundan dolayı bu adı almıştır. Köprü, üzerindeki yazıta göre, Mervanoğlu Nizamüddevle Nasr’ın buyruğu üzerine 457/ 1065 tarihinde inşa edilmiştir.
974 yılında yıktırılmış başka bir köprü mevcuttu
Yapıldığı yerde daha önce Bizanslılar tarafından 974 yılında yıktırılmış başka bir köprü bulunuyordu. Dicle nehri üzerinde doğu-batı aksında uzanan eser, çok gözlü, sivri kemerli ve düz yollu bir köprüdür.
Nehir yatağının geniş olması sebebiyle köprünün boyu uzun tutulmuş ve böylece düz bir döşeme oluşturulmuştur. Namazgâhlı köprüler grubuna giren köprünün, güney tempan duvarında bulunan mihrap nişinin işlevi de budur.
On Gözlü Köprü’de Mervani Sultanı Nizamüddevle Nasr’ın arması olan aslan figürü karşımıza çıkarken, Malabadi Köprüsü’nde köprünün maketinin sunumu ve Şîr ü Hurşid (aslan ve güneş) sahnesi tasvirine rastlarız.
Ambar (Hev) Çayı Köprüsü: 1040 tarihinde inşa edilmiştir
Diyarbakır–Silvan yolu üzerinde 25. km’de bulunan Ambar (Hev) Çayı Köprüsü, İbnü’l-Ezrak’ın verdiği bilgilere göre Mervani hükümdarlarından Nâsırüddevle’nin emri ve şahsi parasıyla, Amed Kadısı Ebu Ali tarafından yaptırılmış. 431/1040 tarihli eser, çok gözlü, sivri kemerli ve düz yollu köprüler grubuna girer. Kalker taşından inşa edilen köprü, ne yazık ki günümüze ulaşamamıştır.
Malabadi Köprüsü: 1147 tarihinde inşa edilmiştir, [Malabadi (Bad Ailesi) Köprüsü]
Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu üzerinde yer alan Malabadi Köprüsü, Diyarbakır’ın İran ve Kafkasya yönünde devam eden ticaret rotasının önemli geçitlerinden biridir.
Mervani Devleti’nin kurucusu Bad bin Dûstek (983-990) tarafından inşa edilen başka bir köprü mevcuttu
Köprünün bulunduğu yerde, daha önceleri Mervani Devleti’nin kurucusu Bad bin Dûstek (983-990) tarafından yaptırılan bir başka köprü bulunuyordu. Bu köprüye Bad bin Dûstek’e izafeten “Malabadi (Bad Ailesi) Köprüsü” adı verilmişti.
Günümüzde mevcut olan köprü ise, üzerindeki kitabeye göre 542/1147 tarihinde Mardin Artuklu Beylerinden Hüsamettin Timurtaş tarafından yeniden yaptırılan köprüdür.
Eser, ana gözlü, yolu dik eğimli plan şemasına sahiptir. Beş göze sahip köprüde suyun geçtiği ana göz yüksek ve geniş, yan gözler ise tahliye vazifesini gördüğünden daha küçük yapılmıştır.
Albert Gabriel’in, köprü için söylediği; “Modern statik hesabının olmadığı devirde bu açıklıkta…
Malabadi Köprüsü dünyanın en geniş ve yüksek kemer açıklıklı köprüsü olması bakımından oldukça önemlidir. 1940 yılında köprüyü inceleyen Albert Gabriel’in, köprü için söylediği; “Modern statik hesabının olmadığı devirde bu açıklıkta, o zaman için böyle bir eser, hayranlık ve takdiri muciptir. Ayasofya’nın kubbesi köprünün altına rahatlıkla girer. Balkanlar’da, Türkiye’de, Orta Şark’ta bu açıklıkta, bu yaşta köprü yoktur” sözleri köprünün taşıdığı evrensel değere işaret eder.
Malabadi Köprüsü ile ilgili efsanelerde, bu köprünün iki aşığın buluşmasına engel olan nehri geçmek amacıyla yapıldığı belirtilir.
Malabadi Köprüsü’nden geçiş ücreti alınırdı
Devletler arasındaki sınırları belirleyen nehirler üzerinde yer alan köprüler, aynı zamanda bu devletlerin geçim kaynağıydı. Köprünün bir yakasında bir devlet geçiş ücreti alırken, diğer yakasında başka bir devletin ücret aldığını görürüz.
Örneğin, Osmanlı döneminde Malabadi Köprüsü’nün bir tarafında Meyyafarikin Beyliği, diğer tarafında ise Hazzo (Kozluk) Beyliği geçiş ücreti alırdı.
Goderni Taş Köprü
Kulp ilçesinden 30 km. uzaklıkta bulunan Taşköprü (Goderni) Köyü’ndeki Goderni Taş Köprü, köyün kuzeybatısında Sarım Çayı üzerindedir. Kulp, Silvan ve Hazro ilçelerini birbirine bağlayan önemli bir geçit noktasında yer alan köprü, kuzey-güney istikametinde uzanır.
Nasırüddevle (Perpıra) Köprüsü: 1010- 1061’de inşa edilmiştir
Nasırüddevle (Perpıra) Köprüsü Batman Çayı üzerinde doğu-batı aksında uzanır. Mervani hükümdarı Nasırüddevle Ahmet (401-453/1010- 1061) tarafından Nasıriye Şehrine giden güzergâhta yaptırılmıştır.
İsmini, Kürtçe köprü ayakları anlamına gelen “Perpıra” kelimesinden alır
Mervani döneminde Meyyafarikin-Nasıriye kentinin bağlantısını sağlayan tek köprüdür. İsmini, Kürtçe köprü ayakları anlamına gelen “Perpıra” kelimesinden alır. On dört ayağı günümüze kısmen ulaşan köprü, kalan izlere göre, çok gözlü ve yolu düz köprüler grubuna girer.
Dilaver Köprüsü: 1615’te inşa edilmiştir
Çınar ilçe sınırlarındaki Dilaver Köprüsü, eski Diyarbakır-Viranşehir kervan yolunda Dilaver Çayı üzerindedir.
Eser, Osmanlı devrinde Diyarbakır Valisi Dilaver Paşa (1615) tarafından yaptırıldığından Dilaver Köprüsü olarak adlandırılmıştır. Çok gözlü, sivri kemerli, yolu düz olan köprülerdendir.
Devegeçidi Köprüsü: 13. yüzyılda inşa edilmiştir
Eğil yolu üzerindeki Devegeçidi Suyu üzerinde yer alan Devegeçidi Köprüsü, 13. yüzyıldan kalma bir Artuklu eseridir. Bazalt taşla inşa edilen köprü, yedi adet sivri kemerli göze sahiptir.
Genellikle taş malzemeden inşa edilen Diyarbakır ve ilçelerindeki köprüler, üzerinde inşa edildikleri sudan dolayı sürekli bir aşınmaya maruz kalmışlardır. Aynı zamanda yol güzergâhlarının değişmesinden, tabiat şartları ve definecilerin yaptıkları tahribattan dolayı da bir kısmı yıkılmış veya tahrip olmuştur.
Dibini, Bırdınıç, Halil İbrahim ve Kemok köprüleri
Dibini, Bırdınıç, Halil İbrahim ve Kemok köprüleri yapılan baraj göllerinin altında kaldığından günümüze ulaşamamıştır.
Feyter, Ambar Çayı, Gabon, Yiğityolu köprüleri
Feyter, Ambar Çayı, Gabon, Yiğityolu köprülerinin ise günümüze kısmen kalıntıları ulaşabilmiştir.
