Yazar: Musa ÇELEBİ
Muş ile Kulp ilçesi arasındaki coğrafyanın en güçlü aşiretlerinden biri olan Xiya aşireti, nİlk yerleşkeleri Kulp ilçesi olarak kabul edilir. Buradan Muş,Bitlis,Silvan, Hilvan (başta Uluyazı yani Hoşin, gürgür, Kepirhisar ve Saluca), Mardin ve Sason bölgelerini içine alan geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır.Poran Aşireti ile Mardin Midyat bölgesine göç eden Qelenderan aşireti Xiyan aşiretinin önemli kollarını teşkil eder.
Xiyan, Aşireti
Muş ile Kulp ilçesi arasındaki ve merkezi Sason (Batman’ın İlçesi) coğrafyanın aşiretlerinden biri olan Xiyan aşireti, soy itibariyle Hz. Muhammed’în (s.a.v.)amcası Hz Abbas’ın oğlu Hz Fadl'a bin Abbas’a dayandığı aşiretin günümüzde yaşayan ileri gelenleri tarafından ifade edilmekte ve ellerinde soy tablosu(ŞECERE) adı altında belgelerinin mevcut olduğu söylenmekte, ama secerede ki bilgiler İslam kaynaklarıyla aynı olduğuna dair kaynaklara rastlanmamıştır.
Çünkü bütün tarih kaynaklarında Süleymani ve Emevi kökenli aşiretlerin içinde Xiyanilerin ismi zikredilmez. Zaten Hilvan’da ki Süleyman Aşireti. Xiyan Aşiretinin bir koludur.
Xiya aşireti, İlk yerleşkeleri Kulp ilçesi olarak kabul edilir. Buradan Muş, Bitlis, Silvan, Hilvan (başta Uluyazı yani Hoşin, gürgür, Kepirhisar ve Saluca), Mardin ve Sason bölgelerini içine alan geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. Poran Aşireti ile Mardin Midyat bölgesine göç eden Qelenderan aşireti Xiyan aşiretinin önemli kollarını teşkil eder.
Sason ilçesindeki yerleşim yerleri, Heybeli, Balbaşı, Acar, Cağılı, Koçyaka, Günlüce, Binekli, Kaşyayla köyleri ve Cascas(Yücedağ) bucağı’dır, Kulp ilçesindeki köyleri ise, Hamzah, Uzunova, aygün, Sarıçoban, Akçayır, Yuvacık köyleri’dir.
Aşiretin ismi hakkında çeşitli rivayetler vardır. Kimine göre Kulp ile Sason arasına ilk geldiklerinde liderlerinin isminin Ğiyaseddin (Ğıyo) olması nedeni ile kendilerine Xiani veya Ğiyani denildiği ifade edilirken, diğer bir sözlü anlatımda ise Sason Kulp arasındaki Kixan köyüne yerleşmelerinden dolayı Kixan’lı anlamına gelen Kixani sözcüğünün değişime uğrayarak günümüze Xiyan veya Xiyani olarak gelmesi nedeni ile Kendilerinde Xiyan veya Xiyani denildiği iddia edilmektedir.
Yine sözlü beyanlara göre; Xiyan aşiretine bağlı bütün kollar Xiyo’nun Hıdır ve Mahmud(Mihé) isimli oğullarının çocukları olan, Ozmin, Hısé(Hüseyin), Ali, Süleyman, Hemdi, Seydo ve égan’nın soyundan’dır.
Yine sözlü anlatımlara dayanan anlatımlara göre bu aşiretin büyükleri, soylarının Abbasilere dayandığını ve Kürtlerin içinde Kürtleştiklerini ifade ederler. Ancak Osmanlı kayıtlarında Ekrad Taifesi yani Kürt taifesi olarak zikredilir.
Şunu unutmamak gerekir ki Kulp, Silvan ve Diyarbakır yöresi aşiretlerinin hemen hemen tamamı Emevi kökenli Süleymani ve Mervani Kürtlerindendir.
Ünlü kürdolog Rocer Lescot “The Yesidis” isimli eserinde Diyarbakır ve Botan yöresi aşiretlerinin bir kısmı Arap olmadıkları halde itibar görmeleri için kendilerini arap veya seyit olduklarını ifade ettiklerini, aslından bu aşiretlerin çoğunun Halid bin Velid’in Kulp şehrini feth etmesi ve Kürtlerin Müslümanlığı seçmeleri nedeni ile buraya yerleştiklerini ve arap olmadıklarını kaydeder. Xiyan aşiretinin de böyle bir durum için seyit olduklarını söylemeleri tartışılabilir. Belkide Seyittir.
Çaldıran savaşından sonra Yavuz Sultan Selim tarafından İran’dan getirilerek Kulp tarafına yerleştirildikleri’de rivayet edilmekteyse de bunu destekleyen tarihi bir vesikaya rastlanılmamıştır. Bölge aşiretleri bir dönem Yezidi inancını benimserken Xiyanilerin ismi yezidi aşiretlerinin içinde geçmez. Xiyanilerin Tamamı suni olup dilleri Kürtçedir.
İdari olarak 17. Yüzyılın sonlarına kadar Rojki hükümetinin egemeliğinde kalmış, sonrasında ise özellikle 1840 yılından itibaren Eyalet-i Amid’e bağlı Siirt sancağına bağlanmıştır. Kürdolog Sir Mark Sykes1906 yılında kaleme aldığı kitabında ,Hiyani aşiretinin göçebe ve yarı göçebe bir aşiret olduğunu, ekseriyetle hayvancılıkla geçindiklerini ifade eder.
1998 tarihli aşiretler Raporunda; Diyarbakır'ın Kulp ilçesinde yaşayan Hiyanlıların nüfusunun 7.500 kişi civarında olduğunu, Kırmanç kürtçesi konuşutuğunu, tamamının müslüman ve şafii mezhebine tabi olduklarını yazar. Kulp ilçesindeki köyleri: Hamzalı, Uzunova,Ayün, İnkaya, Sarıçoban, Fırtı, Akçayır, ve yuvacık köyleridir. İl merkezinde ise merkez köylerden Cevizlidere, Arıköy, Bulucu, Karlıdere ve Arpayazı köylerinde ikamet ederler. Alolar vr Sabuncular olmak üzere 2 oymağı vardır. Şeyh said İsyanına katılmıştır Aşiretin bir kısmı Siirt bölgesinde oturur.
Siirt tarafında yaşayan Hiyanlıların nüfusu yine yukarıda belirtilen rapora göre 4.500 kişi olarak belirtilir. Dinleri: İslam Mezhepleri: Şafii, Dilleri:Kırmanç Kürtçesi.
Sason İlçesi: Heybeli, Balbaşı, Acar, Çağlı,Koçkaya, Günlüce, Binekli, kaşyaya, ve yücebağ Bucağında yaşarlar. Yarı göçebedirler.
(Aşiretler Raporu-1998)
Bismil ilçesinde Xiya aşiretine mensup çok kişi vardır. Nüfusu çoğalmıştır.
XİYA AŞİRETİ ÖNEMLİ ŞAHSİYETLERİ:
Molla Seyda Yahya Ferhandi:
Molla Yahya Ferhandî, Diyarbakır’ın Silvan İlçesine bağlı Kayadere (Ferhand) köyünde 1276/1859 yılında doğdu. İlk öğrenimini babasından aldı. Daha sonra bölgenin meşhur alimlerinden de dersler aldı. Uzun yıllar müderrislik yapan Ferhandi çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Müttaki ve mütevazı kişiliği ile bilinen Molla Yahya 20.10.1951 tarihinde vefat etti
Seyda Molla Yahya’nın Hayatı Seyda Molla Yahya aslen kulp ile Muş rasındaki bölgede yer alan Xiyan aşiretine mensup Malamelikî köyündendir. Adı geçen aşiretin, soy itibariyle Hz. Muhammed’în (s.a.v.)amcası Hz Abbas’ın oğlu Hz Fadl'a bin Abbas’a dayandığı aşiretin günümüzde yaşayan ileri gelenleri tarafından ifade edilmekte ve ellerinde soy tablosu (ŞECERE) adı altında Belgelerinin mevcut olduğu söylenmekte ise de bu belgeler İslam kaynakları ile aynı isimler olduğu için gerçeklik payı tartışılır.
Seyda Molla Yahya, Molla Şemdin’in oğlu olan Molla Haci’nin oğludur. şeyh M. Yahya’nın babası Molla Haci, medrese tahsilini tamamlamaya yakın bir zamanda, medrese arkadaşı Molla Hasan'ın babasına misafir olur. Molla Hasan, Hiyan aşiretinin Xerzikan bölgesindeki ağalarından olan Molla Halid’in oğludur. Molla Halid, oğlu ile birlikte kendisine misafir olan Molla Haci’nın edep ve terbiyesini beğenir; içinden ona sevgi duyar ve kızı Şerife’yi onunla evlendirmek suretyile aralarında bir akrabalık bağı kurmak ister. Seyda MollaYahya’nın babası Molla Haci de bu teklifi memnuniyetle kabul edip Şerife hanımla evlenir. Molla Haci medrese tahsilini tamamlayıp icazetnamesini aldıktan sonra Muş’un Çiris köyünde İmam ve Müderris olarak görev yapmaya başlar.
Bu arada Silvan’ın eşrafından ve ağalarından olup Ferhand köyünde ikamet eden Azizoğulları ailesinin ileri gelenleri, kendi köylerine çok iyi ve çok kabiliyetli bir müderris temin etmek için arayış içerisine girerler. Zira o dönemde ağalar ve beyler arasında aşırı derecede rekabet söz konusu olup özellikle alim ve müderrisler konusunda geniş kapsamlı araştırmalar yaparak kendi köylerinde görev yapan İmam ve Müderrislerin çok kabiliyetli ve çok iyi alim olmaları hususunda hassas davranırlardı.
Süleymanlar ailesi Xiyan Aşiretinin Bir kolu olan Süleyman ailesi,Şanlıurfa ili Hilvan İlçesinin batısında bulunan başta Uluyazı (Hoşin), gürgür, Kepirhisar ve Saluca olmak üzere diğer bir kaç köyden oluşmaktadır
Milli Konfederasyonu Paşası; İbrahim Paşa, bahsi geçen kardeşlerden Süleyman’a vazife verdikleri için bölgede etkili şahıs haline gelmiştir. Ana mekan olarak Uluyazi köyünde ikamet etmişlerdir. Daha sonra da 2. ve 3. Kuşak çocukları Kepirhisar, Saluca ve diğer köyleri de kurmuşlardır. Karut ve Gurgur köyleri ve mezralar ise daha sonra kurulan köylerdir.
Diğer kaynaklarda ve Derleme:Memedé Kazım
ile’’www.semskiasireti.comvehttps://butun-asiretler.blogspot.com/ sitesinde alıntı yapılmıştır.
Bismil Haber Araştırması
